John Hodgson doli nga stacioni i trenit në Prishtinë në vitin 1980 pa ditur shumë për vendin ku kishte mbërritur. Por shpejt u mahnit nga energia e gjallërisë së qytetit – një përzierje e optimizmit, krenarisë dhe ankesave – dhe filloi të studiojë seriozisht gjuhën shqipe.
Sot ai është përkthyes parësor i letërsisë shqipe në gjuhën angleze, duke përkthyer romane të Ismail Kadaresë si dhe vepra të Fatos Lubonjës.
Për vite të tëra romanet e Kadaresë arrinin te lexuesit anglezë duke kaluar fillimisht nëpërmjet frëngjishtes. Ishte përmes përkthimeve në frëngjisht të Jusuf Vrionit, djali i përfaqësuesit të Mbretit Zog në Paris, që veprat e Kadaresë filluan të bëjnë zhurmë në Perëndim. Vrioni – i cili ishte rritur në Francën para luftës dhe të cilin Hodgson e përshkroi si ‘më francez se francezët’ – përfundoi i burgosur në Shqipërinë e Hoxhës. Përkthimet e tij ishin bileta e tij drejt lirise.
Këto përkthime në frëngjisht për një kohë të gjatë u trajtuan si ekuivalente të origjinalit për shkak të cilësisë së punës së Vrionit si dhe lidhjeve të ngushta të Kadaresë me kulturën frënge (ai jetoi gjatë në Paris që nga viti 1990). Kjo, së bashku me sfidën e gjetjes së përkthyesve letrarë nga shqipja, ka nënkuptuar që lexuesit anglezë të Kadaresë kanë lexuar për vite të tëra romane që janë përkthyer fillimisht në frëngjisht, dhe pastaj nga frëngjishtja në anglisht.
Kjo ndryshoi falë Hodgsonit, i cili përkthimin i tij të parë të Kadaresë e pati në vitin 1997 me botimin e “Ura me tre harqe”, botuar fillimisht në shqip në vitin 1978. Që atëherë, veprat e Kadaresë në anglisht janë përkthyer gjithnjë e më shumë drejtpërdrejt nga shqipja. Përkthimi i shtatë dhe më i ri i Hodgsonit për Kadaresë, “Një diktator thërret”, u botua në gusht të vitit 2023 nga Counterpoint Press.
K2.0 bisedoi me John Hodgson nëpërmjet Zoom për vitet e trazuara të viteve 1980 në Kosovë, përkthimin e propagandës marksiste-leniniste për qeverinë amerikane, takimet e tij të hershme me veprat e Kadaresë dhe zhurmën e pakëndshme të çmimeve të vazhdueshme të Nobelit.
K2.0: Cili ishte kontakti juaj i parë me gjuhën shqipe?
John Hodgson: Në të vërtetë, mbërrita më shumë rastësisht në Prishtinë sepse kisha studiuar anglishten në universitet dhe po mësoja anglisht dhe isha shumë i interesuar për Europën Lindore në atë kohë.
Isha shumë i interesuar të shkoja në Bashkimin Sovjetik. Kështu që shkova te Këshilli Britanik dhe u thashë, “A mund të shkoj të jap mësim në Bashkimin Sovjetik?” Ata thanë, “Jemi plot atje, a do të shkosh në Jugosllavi?” Kështu që mendova, “Epo mirë.” Dhe më ofruan një zgjedhje mes dy qyteteve në Jugosllavi dhe zgjodha Prishtinën.
Cili ishte qyteti tjetër që ju ofruan?
Zgjedhja tjetër ishte Nishi. Më dhanë një paragraf për të lexuar rreth dy qyteteve dhe lexova se në Nish, thuhet se atraksioni kryesor ishte një kullë me kafka dhe nuk më pëlqeu dëgjimi i kësaj kështu që zgjodha tjetrën.
Kështu mbërritët në Prishtinë. Është viti 1980. Më tregoni rreth shkuarjes tuaj atje dhe çfarë bëtë…
Kisha shumë pak informacion rreth vendit ku kisha ardhur, por ishte një periudhë shumë e veçantë në historinë e Kosovës, e cila u bë shumë shpejt e dukshme. Tito kishte 6 muaj që kishte vdekur dhe në Jugosllavi, në tërësi, kishte një pikëpyetje të madhe se çfarë do të vinte më pas. Dhe atmosfera midis shqiptarëve në Prishtinë ishte e elektrizuar dhe shumë, shumë pozitive. Ishte një ndjenjë e jashtëzakonshme krenarie dhe gjithashtu ankesash.
Një nga gjërat e para që më çuan të shihja ishte një koncert në Pallatin e Madh të Rinisë, i quajtur “Boro dhe Ramiz” atëherë. Sapo ishte ndërtuar dhe gjithë qyteti i Prishtinës ishte i mbushur me këto ndërtesa të reja në arkitekturën e vërtetë të kohës.
Kishte një koncert të grupit folklorik të universitetit me shumë këngë patriotike dhe publiku u befasua plotësisht dhe muzika ishte e mrekullueshme. Dhe më mbeti në mendje se ishte një vend me një jetë të brendshme shumë të gjallë.
Ju po u mësonit anglishten studentëve të universitetit. Apo jo?
E drejtë. Po, për katër vjet e gjysëm.
Pra ishit aty gjatë protestave të studentëve në ’81. Dhe gjatë përgjakjes që pasoi. A mund të më tregoni për vërejtjet tuaja nga ajo periudhë?
Unë vija nga një shoqëri ku protestat e studentëve ishin normale, dhe kur studentët dolën në rrugë, fillimisht për kushtet e tyre të jetesës, thashë “do shkoj dhe unë.” Por ata insistuan që unë nuk duhet të merrja pjesë. Dhe natyrisht, ishte një shoqëri që nuk mund të përballonte protesta në rrugë të këtij lloji. Demonstratat u shtypën shumë, shumë brutalisht.
Dhe shpejt u përhapën gjerësisht në shoqëri. Pastaj erdhën tanket. Ishte një vend evropian që po përdorte tanke kundër qytetarëve të vet.
Për sa i përket efektit te studentët, kjo atmosferë e elektrizuar u shkatërrua krejtësisht. Dhe pasoi nga përndjekje ndaj stafit dhe studentëve. Do të përmendja këtu lektorin në fakultetin e anglishtes, Shaqir Shaqiri, që më prezantoi me shkrimtaren angleze Edith Durham, një udhëtare e madhe në Ballkan. Ai kishte shkruar një disertacion për të. Por u dërgua në burg për shumë vite dhe nuk e takova më.
Pastaj ishte ai që quhej “diferencimi ideopolitik.” Është një frazë e mrekullueshme, por ata shqyrtonin tërë trupin studentor dhe studentët shkonin në burg, ishte një kohë e rëndë dhe shumë e vështirë.
Në ç’moment filluat të studionit gjuhën shqipe?
Fillova shumë shpejt, sepse kuptova që etosi i atmosferës së universitetit ishte mjaftueshmërisht shqiptar në atë kohë. Sigurisht që kishim edhe studentë që studionin në serbisht, por kishte konceptuar më shumë si një universitet shqiptar.
Pak kohë pasi erdha, shkova në një konferencë në Shkup me shumë mësimdhënës britanikë dhe amerikanë nga universitete të ndryshme dhe ata mësonin të gjithë Serbo-Kroatisht, siç quhej atëherë, dhe më thanë “Mund të shkosh kudo në Jugosllavi me Serbo-Kroatisht!”
Unë thashë se, “Mendoj se shqipja është mjaft interesante.”
“Asnjë nuk mëson shqip, është krejtësisht e kotë!” thanë ata. Kështu që, në të vërtetë nga inati, fillova të mësoj shqipen.
A ka diçka nga ato vite të para që ju kujtohet me më shumë dashuri?
Çfarë mendoj më shpesh me nostalgji, janë vizitat në fshatra. Ishte një kohë e shpërthimeve të mëdha në shoqërinë kosovare, ku traditat e vjetra ende ishin prezente, por po zhduknin. Dhe nuk e dija sa shpejt do të zhduknin.
Por ishte ende shumë një shoqëri e fermës, bujqësore. Dhe në fshatra, njerëzit jetonin sipas traditave të vjetra. Meshkujt mblidheshin në një Odë. Dhe ne uleshim në dysheme mbi qilima, pinim pafund çaj dhe duhan dhe hidhnim cigare nga njëra dhomë në tjetrën. Ishte një shoqëri e jashtëzakonshme për ta njohur.
Pas largimit tuaj nga Prishtina, u kontraktuat për të përkthyer propagandën marksiste-leniniste shqiptare për qeverinë amerikane.
Saktësisht, po.
Dua të di gjithçka për këtë fakt…
(Qesh) Ok. Ishte ndërmjet viteve ’85 – ’91, vitet pas vdekjes së Enver Hoxhës, kur Ramiz Alia ishte në pushtet dhe sistemi komunist po mbahej me gjakftohtësi.
Punova për një strukturë të quajtur Shërbimi i Informacionit të Transmetimit të Jashtëm. Monitoronte median dhe radiot e vendeve të ndryshme nëpër botë. Në vite ’80, po merreshim me një peizazh mediash shumëmonolitik në vendet komuniste të Evropës Lindore, kishte vetëm një radio shtetërore dhe një gazetë partiake.
U punësova të dëgjoja Radio Tiranën dhe të përktheja Zërin e Popullit [gazetën e partisë], që, si mund ta imagjinoni, ishte e neveritshme, por në mënyrën e saj të çuditshme, gjithashtu, shumë obsesive sepse lexoja pa ndonjë ide sesi ishte jeta në Shqipëri.
Nuk kisha qenë ndonjëherë atje dhe studentët e mi në Prishtinë gjithashtu ishin shumë të interesuar për Shqipërinë. Kishin shumë paragjykime për atë se si duhet të ishte Shqipëria. Në shumë raste ata e idealizonin Shqipërinë. Kështu shihim vërtet brenda një misteri nga jashtë dhe të shihnim se ç’mund të bënte.
Më jep një ndjesi të thellë të mungesës së interesimit…
Gjithë kjo monotoni… Kishim fjalime pafund të udhëheqësve, akuza kundër imperializmit amerikan dhe imperializmit socialist sovjetik. Dhe pastaj, kishte shumë lajme nga fermat kolektive. Përmbushje të objektivave të prodhimit…
“Mbledhja e ullinjve ishte 10% mbi objektivin,” gjëra të tilla apo jo?
O, tridhjetë! [Qesh] Të paktën tridhjetë!
Por, në të njëjtën kohë, nuk kishim asnjë ide për të vërtetën. Dhe kur në fund shkova në Shqipëri në 1991, ishte shumë, shumë tronditëse. Udhëtimi im i parë ishte me një grup të vogël anglezësh. Ishim të gjithë të interesuar për Shqipërinë dhe për udhëtimet e Edith Durham. Shkuam me një mini-bus rreth vendit në verën e 1991, kur Shqipëria ishte një lloj skeleti, ishte zhveshur plotësisht. Ishte një rrënojë.
Dhe në të njëjtën kohë, ishte një kohë shumë optimiste, një kohë shumë idealiste. Ishte një ndjenjë se jeta do të bëhej më e mirë. Dhe, sigurisht, njerëzit ishin shumë mikpritës në një mënyrë të prekshme.
Si ishte takimi juaj me punën letrare të Kadaresë përpara se ta përkthenit?
U njoha me Kadaresë përmes studentëve të mi në Prishtinë, që ishin entuziastë të mëdhenj të tij. Ai kishte shumë rëndësi për ta. Ishte një shkrimtar shqiptar që po arrinte një reputacion ndërkombëtar në atë kohë, në frëngjisht. Ishin të tërhequr nga librat e tij, që kishin një përmbajtje shumë kombëtare. Ishin si epopetë e kohëve të vjetra, rikrijuar në formën e romaneve. Dhe gjuha e tij, stili i tij, ishte i bukur, shumë i qartë dhe shumë e qartë në një lloj mënyre kristaline si të Hemingëay.
Dhe, natyrisht, ai ishte shkrimtari i parë shqiptar që pati ndonjë vlerë dhe shkrimtari i parë që krijoi një medium letrar të duhur nga kjo gjuhë e riformuar e standartizuar shqipe.
Lexuesit shqiptarë shpesh vërejnë se proza e Kadaresës është shumë e ndryshme nga shkrimtarët e tjerë shqiptarë. Mund të përshkruani çfarë e bën prozën e tij të dallohet aq shumë nga të tjerët?
Mendoj se letërsia shqiptare më parë ka qenë kryesisht poetike. Mendoj se tradita e prozës në letërsinë shqiptare nuk ka qenë aq e fortë. Dhe Kadareja, kur filloi të shkruante, përdorte gjuhën në një mënyrë shumë të drejtë, shumë të vizuale dhe të hapur.
Çdo gjë që ai shkruante ishte qartësisht shumë e bukur… Mund ta ndjesh, mund ta shohësh duke lëvizur dhe sapo është sjellë në jetë. Dhe proza e Kadaresë ishte e tillë. Ishte gjithashtu shumë e qasshme. Besoj se kjo ishte pjesë e doktrinës socio-realiste që letërsia nuk duhej të ishte e ndjeshme, por duhej të ishte e qasshme për masat.
Me kalimin e viteve, dhe me harrimin e kësaj doktrine, gjuha e Kadaresës ka evoluar. Tani më pak kënaqet për të qenë i ndjeshëm, pëlqen të humbasë veten në mister, dhe trajton tema që ishin të ndaluara nën komunizëm dhe përfshin edhe metafizikën. Por në atë kohë, gjuha e tij kishte një aspekt shumë të drejtë.
Si e shihni ju dallimin sesi lexohej Kadareja në Kosovë në vitet 1980 krahasuar me mënyrën sesi është lexuar në Shqipëri?
Në Kosovë, ai vërtet lexohej për përmbajtjen kombëtare të tij. Shqiptarët në atë kohë, ndjeheshin shumë të diskriminuar nga sistemi jugosllav, ndjeheshin të poshtëruar. Dhe Kadareja, siç thashë, ka shumë përmbajtje kombëtare dhe kjo u shëronte krenarinë e tyre të lënduar.
Por në Tiranë, ai shpesh lexohej nga, sigurisht nga inteligjenca, për aftësinë e tij për të kaluar gjëra përtej censurës. Ai ishte i shumëllojshëm në shkrimin e tij, dhe për ata që ishin në dijeni, mund të identifikonin përshkrime të vogla, kritika të vogla të sistemit. Disa prej tyre që janë vështirë të dallueshme për lexuesin e huaj, por që për Tiranën ishin një gjë e madhe.
Pothuajse asnjë shkrimtar shqiptar nga periudha socialiste nuk është përkthyer gjerësisht. Përsa keni dijeni, a ka ndonjë roman apo shkrimtar shqiptar realist socialist që ka arritur të tejkalonte kufizimet artistike të regjimit dhe mund të vlente të përkthehej? Për shembull, unë nuk di shumë për shkrimtarin Dritëro Agolli, por di se ai jetonte në të njëjtin pallat me Kadarenë dhe njihej gjerësisht. A ka shkrimtarë të tillë?
Mendoj se është e bukur të kujtojmë Dritëro Agollin, për të cilin mendoj se është më së shumti poet. Lexova poemën e tij të gjatë, “Nëna Shqipëri,” një pamje socialiste e gjatë e Shqipërisë, stilizuar në mënyrën e Ëalt Ëhitman. Është e tepruar dhe e paqëndrueshme, por ka një zë autentik.
Agolli kishte partizan dhe ishte komunist që nga fillimi. Ai kaloi të gjitha këto trazira dhe ishte shumë i sinqertë në lidhje me rolin e tij në to. Kujtoj se thoshte, “Nuk jam as zi as i bardhë, por duhet të më pranoni siç jam.” Ai ishte, në mënyrën e tij, një shkrimtar shumë i mirë.
Mendoj se shumica e romaneve të tjera të realizmit socialist më mirë është të harrohen.
A ka shkrimtarë të tjerë shqiptarë që ju do të donit ti shihnit të përkthyera?
Shumë shkrimtarë shqiptarë tani shkruajnë në gjuhë të tjera. Për shembull, Gazmend Kapllani shkroi librin e tij të parë në greqisht. Unë kam admirim të madh për Pajtim Statovcin, i cili shkruan në finlandisht. Ai shkroi një libër të jashtëzakonshëm që… titullohet “Macja ime, Jugosllavia,” por unë them se ky titull nuk përputhet fare me librin. Libri është një portret i mrekullueshëm i një familjeje patriarkale kosovare dhe çfarë ndodh me familjen në ekzil dhe sesi patriarku, babai, zvogëlohet dhe nënë dal në pah dhe mban familjen bashkë.
Pastaj është Fatos Lubonja. Mendoj se është një shkrimtar i jashtëzakonshëm. Dhe historia që ka për të treguar është e jashtëzakonshme. I kam përkthyer tre libra dhe dy prej tyre janë për përvojën e tij në burg. Më i fundit, “Si një i Burgosur,” është një përmbledhje e dymbëdhjetë historive dhe secila është një skicë e një bashkëbiseduesi nga koha e tij në kampet e burgut shqiptarë ku ai ishte burgosur për 17 vjet. Janë histori me një thellësi psikologjike të tillë dhe shumë dramatike dhe të bukura në pjesën më të madhe, me një kontroll të mrekullueshëm dhe thellësi filozofike të madhe. Dua të them kështu se janë të mrekullueshme.
Puna juaj e parë e përkthimit të Kadaresë ishte “Ura Me Tri Harqe”…
Po, po. E bëra këtë rreth viteve të hershme ‘90, por në atë kohë ata bënin përkthime nga frëngjishtja. Dhe, natyrisht, Kadare kishte një përkthyes të jashtëzakonshëm nga frengjishtja, Jusuf Vrionin, që ishte në thelb një aristokrat freng që para luftës. Babai i tij kishte qenë Ambasadori i Mbretit Zog në Francë dhe ai ishte më francez se francezët dhe një njeri me një dinjitet të madh personal.
Ai ndërroi jetë rreth vitit 2001 në Paris, ishte “Kalorës i legjionit të nderit”. Kishte qenë në burg në Shqipëri dhe përkthimet e veprës së Kadaresë ishin në fakt bileta e tij e lirisë. Ndaj investoi shumë energji në to. Natyrisht, i bëri me një pasion të jashtëzakonshëm ndaj fituan një status të caktuar në Francë dhe u përdorën si mjet për Kadarenë në vendet e huaja. Pra këto përkthime të Vrionit u konsideruan ekuivalentë të origjinalit.
Ishte mjaft e vështirë të silleshe rrotull e të përktheheje Kadarenë nga origjinali shqiptar.
Proza e Kadare-s, përveçse është lëvduar, është vlerësuar edhe për shumë neologjizma. Ai vjen me këto inovacione gjuhësore shqiptare.
Po, e vërtetë.
Dhe shpesh përdoren për të zëvendësuar fjalët turke ose ballkanike që janë në përdorim në gjuhën shqipe.
Kjo ka qenë diçka që është ndodhur në gjuhën shqipe që nga shekulli i 19, që nga Sami Frashëri dhe kjo ide e pastërtisë së gjuhës ashtu si ata e mendojnë. Dhe është gjithashtu, mendoj unë, një aspekt i mjaftë i lidhjes së komplikuar të Kadare-s me trashëgiminë osmane të Shqipërisë dhe mënyrën se si ai shkruan për turqit ku ka një hidhërim dhe urrejtje reale. Dhe ka gjithashtu shumë islamofobi, siç mund ta quajmë.
Pra ekziston gjithë ky diskomfort intesiv. Dhe në të njëjtën kohë, ka edhe një lloj atraksioni, sepse përshkrime të tij prozeike të kohës osmane janë gjithashtu shumë të fuqishme dhe evokuese. Dhe mendoj se kjo reflekton diçka në kulturën shqiptare në tërësi, se ka këtë atraksion dhe përçartje nga e kaluara osmane.
Ndesheni ndonjëherë me vështirësi duke u përballur me këtë gjatë përkthimit?
Po, po, do të thosha se ka disa gjëra… Unë nuk filloj me neologjizmat e mi, por ka shtresa te Kadare që në këtë aspekt nuk janë të lehta për tu riprodhuar. Dhe ai do të gërmojë shumë për një fjalë shqipe për…jastëk përshembull. Dhe kjo papritmas shfaqet në romanet e tij, duke ua dhënë atyre një lloj sensi të mungesës së realitetit sepse askush nuk e përdor vërtet këtë fjalë. Por mendoj se ai vërtet shpreson se mund të përdoret. Mendoj se ai po përpiqet të reformojë gjuhën.
Por ndonjëherë nuk përshtatet vërtet. Mendoj se në një moment ai pretendon se Osmanët ndaluan oxhakët në Shqipëri, nuk lejonin shtëpitë me oxhakë dhe tymi duhej të dilte nga tavanet. Por fjalëkalimi vetëm për oxhakë në shqip, është turk. Dhe disa nga këto mendoj se janë paksa artificiale, por interesante.
Përkthimi juaj më i fundit i Kadare-s është “Telefonatat e një diktatori” një disertim mbi një telefonatë të famshme mes Jozef Stalin dhe Boris Pasternak, shkrimtarit sovjetik dhe fituesit të anuluar të Nobelit. Në libër Kadare trajton jo drejpërsëdrejti edhe historinë e tij si shkrimtar në diktaturë. Është një libër i çuditshëm, por mua më erdhi kënaqësia ta lexoj dhe më hipnotizoi. Dukej sikur vendimi për ta shkruar, pastaj përkthyer dhe botuar në anglisht, është pjesërisht për tu përpjekur të qëndrojë në lojë për Nobel-in.
Po, ka një pjesë e tillë. Por Kadare ka fituar çdo lloj çmimi në të vërtetë dhe mendoj se ai nuk ka nevojë për çmime aq shumë sa për lexues të afërt. Mendoj se ai është përndjekur nga ky biznesi i Nobelit dhe do të ishte më mirë të përpiqej dhe ta harronte atë me të vërtetë.
Biseda është redaktuar për gjatësi dhe qartësi.
